Kukurydza
Wymagania klimatyczno-glebowe, przedplon
Do zapewnienia sobie sukcesu w uprawie kukurydzy należy odpowiednio dobrać wczesność mieszańców. Wybór FAO przede wszystkim zależy od położenia geograficzno‑klimatycznego plantacji oraz kierunku użytkowania.
Kukurydza może dobrze plonować na każdym rodzaju gleby, niemniej jednak pewne problemy mogą pojawić się na stanowiskach bardzo ciężkich – zlewnych, trudno nagrzewających się i okresowo nadmiernie wilgotnych. Z kolei na glebach bardzo lekkich przy deficycie wody w okresach krytycznych dla kukurydzy (kwitnienie, nalewanie ziarna) istnieje ryzyko spadku plonu ziarna na skutek niedostatecznego wykształcenia kolb czy słabego wykształcenia ziarna. Kukurydza jest bardzo tolerancyjna na przedplon. Jest to modelowy przykład gatunku do uprawy w monokulturze. W przypadku długotrwałej monokultury należy zwrócić uwagę na aspekt ekologiczny takiej uprawy – głównie pod kątem kompensacji chwastów oraz szkodników, a także zubożenia gleby w mikroskładniki i jej erozję. Kukurydza z powodzeniem, może być uprawiana na terenie całej Polski, przy czym w południowej, południowo-zachodniej i zachodniej części kraju na ziarno dojrzewają odmiany znacznie późniejsze niż w pozostałych rejonach. Pod względem warunków pogodowych południowa Polska jest znacznie korzystniejsza dla ziarnowego kierunku użytkowania. W rejonie Polski północnej na ziarno uprawiane są odmiany znacznie wcześniejsze – o nieco niższym potencjale plonowania. Aby zapewnić bezpieczny zbiór ziarna w tym rejonie FAO mieszańców nie powinno być wyższe niż 220-230. W użytkowaniu na kiszonkę, którą zazwyczaj zbieramy gdy zawartość s.m. w całych roślinach wynosi ok. 32-35% (przy wilgotności ziarna ok. 35-40%) można wybierać odmiany nieco późniejsze, które cechują się wyższą produktywnością zarówno w plonie ziarna jak i zielonej masy z ha. Schematyczne ujęcie przydatności odmian o różnej wczesności do uprawy w różnych strefach klimatycznych Polski przedstawia schemat zamieszczony poniżej (Rysunek 1).
Uprawa przedsiewna
Siew jest jednym z najważniejszych zabiegów warunkujących uzyskanie wysokich plonów. Dlatego tak ważne jest, aby starannie przygotować do niego glebę. Wiosną zabiegi uprawowe należy ograniczyć do minimum, zalecane jest wykonanie orki zimowej, gdyż młode siewki kukurydzy są wrażliwe na osiadanie gleby.
Fundamentalną zasadą przygotowania pola pod kukurydzę jest uprawa roli na głębokość, na którą wykonuje się siew. Dzięki temu: – ograniczamy osiadanie gleby i uszkadzanie korzonków siewki kukurydzy, – zachowujemy ciągłość kapilar glebowych poniżej głębokości wysiewu nasion umożliwiając lepsze podsiąkanie wody. Przy doprawianiu gleby należy unikać narzędzi czynnych – rozpulchniających glebę. W ostatnich latach kukurydza zaczęła pojawiać się na coraz większych areałach i w związku z tym rolnicy zaczęli szukać oszczędności w nakładach pracy. Niektóre badania wykazały znaczące obniżki plonu w uprawie uproszczonej jak i siewu bezpośredniego (Blecharczyk i in. 2004 r.). Pojawiły się nowe metody uprawy, które łączą ze sobą możliwość aplikacji płynnych nawozów organicznych. Badania przeprowadzone przez dra Piechotę z UP Poznań pokazały przydatność tej technologii w naszych warunkach klimatycznych. Najnowsze badania wykazały, że plon ziarna po pasowej uprawie jest tylko o 0,3 t/ha niższy niż w przypadku uprawy tradycyjnej (Piechota 2014 r.).
Termin siewu
Siew jest beznakładowym elementem technologii silnie wpływającym na rozwój roślin oraz ich plonowanie. Siew kukurydzy należy wykonać najwcześniej jak to możliwe. Należy jednak pamiętać, że o możliwości siewu decyduje temperatura gleby, a nie temperatura powietrza. Gleby lżejsze i o wysokiej zawartości próchnicy nagrzewają się szybciej niż gleby ciężkie i podmokłe.
Dla równomiernych wschodów oraz prawidłowego rozwoju we wczesnych stadiach kukurydza potrzebuje gleby ogrzanej do ok. 10°C. Taka temperatura umożliwia spęcznienie nasiona oraz uruchomienie procesów enzymatycznych umożliwiających szybki wzrost korzonka zarodkowego oraz kiełka. Z uwagi na to, że gleba nagrzewa się w różnym stopniu w zależności od składu granulometrycznego jak i zawartości substancji organicznej warto przy wyznaczaniu terminu siewu posiłkować się fenologicznymi wskaźnikami określającymi osiągnięcie przez glebę temperatury odpowiedniej dla siewu kukurydzy. Są to: pełnia – koniec kwitnienia starca zwyczajnego, początek kwitnienia tarniny, czereśni, porzeczki czerwonej, początek kwitnienia mniszka lekarskiego. W przekroju wielolecia dużo korzystniejsze dla plonowania kukurydzy są jak najwcześniejsze siewy (patrz tabela poniżej). Zaletą wczesnych siewów kukurydzy jest to, że: – rośliny w większym zakresie korzystają z pozimowych zapasów wody w glebie a co ważniejsze przedłużają okres rozwoju wegetatywnego co pozwala zwiększyć plonowanie, – wcześniejsze wschody roślin umożliwiają lepsze rozwinięcie systemu korzeniowego (temperatura gleby w okresie wiosennym jest wyższa niż powietrza w czasie okresowych spadków temperatury). Ma to pierwszorzędne znaczenie dla efektywnego pobierania składników pokarmowych z gleby zwłaszcza w pierwszych – najbardziej newralgicznych – etapach rozwoju kukurydzy. Umożliwiamy tym samym roślinom szybszą regenerację ewentualnych uszkodzeń spowodowanych chłodami jak i szybszy rozwój wegetatywny przed przejściem do etapu kwitnienia, – kluczowym argumentem przemawiającym za wczesnym siewem jest wilgotność ziarna podczas zbioru. Nie pozbawione racji jest twierdzenie, że „każdy dzień opóźnienia siewu wiosną to konieczność opóźnienia zbioru jesienią o ok. tydzień”. Reasumując: wczesne siewy prowadzą zazwyczaj do zwyżki plonu. Przy wczesnych siewach kukurydzy bardzo przydatna jest znajomość takich parametrów jak: – „cold test”, który określa procentowy udział nasion kiełkujących w temp. 4°C. Interpretacja wyników „cold testu” jest prosta – im wyższa jest jego wartość tym większa zdolność kiełkowania nasion w obniżonej temperaturze, – „early vigour” czyli wczesny wigor siewek, określający reakcję młodych roślin na wiosenne chłody i przymrozki. Parametry te, jakkolwiek nie występują na opakowaniu materiału siewnego to zazwyczaj są dostępne u hodowcy odmiany. Za wczesnym siewem kukurydzy przemawia także fakt, że jest ona odporna na okresowe spadki temperatur nawet -8°C. Jest tak dlatego, gdyż we wczesnych stadiach rozwojowych stożek wzrostu kukurydzy – odpowiedzialny za wzrost łodygi i rozwój nowych liści – umieszczony jest poniżej powierzchni gleby na podziemnej łodydze zwanej mezokotylem.
Wymagania pokarmowe kukurydzy
Kukurydza jest rośliną intensywnej uprawy, o dużych wymaganiach pokarmowych, w uprawie której wszelkie ograniczenia w dostarczeniu składników pokarmowych prowadzą do zmniejszenia plonu.
Do realizacji swojego potencjału plonotwórczego, tj. do uzyskania maksymalnego plonu ziarna lub zielonki z całych roślin w danych warunkach siedliskowych, potrzebujebezwzględnego pokrycia wysokiego zapotrzebowania na wszystkie niezbędne składniki odżywcze (Tabela 2).


Regulacja zasobności gleby w przyswajalny fosfor i potas
Jak już wspomniano kukurydza jest rośliną o bardzo wysokich wymaganiach pokarmowych. Szczególnie względem potasu, którego ilościowo pobiera najwięcej ze wszystkich składników (Rysunek 4).

![]() |
![]() |



Nawożenie azotem
System nawożenia azotem składa się z 3. etapów: 1. Wyznaczenia dawki azotu 2. Ustalenie terminu stosowania 3. Doboru nawozu
Do obliczenia dawki N konieczne jest wykonanie analizy zawartości azotu mineralnego (Nmin) w glebie. Uzyskany wynik stanowi podstawę do obliczenia dawki nawozowej azotu. A – bez nawozu naturalnego, B – z nawozem naturalnym. 1. Bez nawozu naturalnego: DN = P · Pj – 1,5 Nmin 0-90 2. Z nawozem naturalnym, zastosowanym jesienią: DN = P · Pj – 2,0 Nmin 0-90 gdzie: DN – dawka nawozowa azotu kg N ha-1, P – założony plon ziarna t ha-1, Pj – pobranie jednostkowe azotu kg N t-1 ziarna, Nmin 0-90 – zawartość azotu w warstwie 0-90 cm gleby kg N ha-1. Przykład obliczania dawki azotu: Dane: 1. Plon ziarna = 9 t ha-1; 2. Pobranie jednostkowe azotu = 20 kg N t-1; 3. Zawartośc azotu mirelanego w glebie: a. stanowisko po zbożu bez gnojownicy = 40 kg N ha-1; b. stanowisko po zbożu z gnojownicą jesienią w dawce 100 kg N ha-1 = 60 kg N ha-1. Obliczenia: 1. Stanowisko bez nawozu naturalnego, wg równania [1]: DN = 9 · 20 – 1,5 · 40 = 180 – 60 = 120 kg N ha-1; 2. Stanowisko z gnojownicą, wg równania [2]: DN = 9 · 20 – 2,0 · 60 = 180 – 120 = 60 kg N ha-1. Posługując się podanym wzorem należy mieć na uwadze szeroki zakres pobrania jednostkowego, które w zależności od warunków może kształtować się w zakresie od 20-30 kg N/1 t ziarna + odpowiednia masa słomy. Traktowanie kukurydzy jako rośliny azotolubnej nie do końca ma naukowe uzasadnienie. W optymalnych warunkach wodnych do uzyskania maksymalnego plonu wystarczy pobranie jednostkowe skalkulowane na poziomie 15 kg N na 1 t ziarna – włączając w to plon uboczny (słomę). Dzieje się tak, dlatego, że w optymalnych warunkach pogodowych (woda + ciepło) kukurydza rozbudowuje bardzo duży system korzeniowy, który jest w stanie pobierać składniki pokarmowe nawet z gleby o niskiej zasobności. Uogólniając powyższe: Pobranie N w przeliczeniu na 1 t plonu ziarna przy optymalnych warunkach pogodowych wynosi ok. 15 kg. Natomiast w warunkach przeciętnych m. 20-25 kg. Dane naukowe (Grzebisz, 2015 r.) wskazują, ze plony ziarna kukurydzy wzrastały aż do dawki 239 kg/ha, ale przy stosowaniu dawki N mniejszej o 135 kg (czyli wynoszącej zaledwie 105 kg N/ha!) uzyskano plon odpowiadający 95% wysokości plonu maksymalnego. Ponadto, gdy oznaczamy azot mineralny w glebie przed siewem kukurydzy w stanowiskach żyznych (bogatych w azot organiczny) oznaczoną zawartość można przemnożyć razy współczynnik 1,5, gdyż największe tempo uwalniania tego składnika zwykle występuje od czerwca do sierpnia (pod warunkiem, że jest ciepło i umiarkowanie wilgotno), tj. w miesiącach największego zapotrzebowania kukurydzy na składniki pokarmowe. W sytuacji, gdy nie oznaczamy azotu mineralnego w glebie, jego zawartość należy oszacować. Przy czym szacując ilość azotu, jaką kukurydza będzie miała do dyspozycji z gleby, trzeba mieć na uwadze fakt, że wahania ilości tego składnika w glebie są stosunkowo duże, gdyż zależą zarówno od wielkości „zapasów”, szybkości ich rozkładu, jak i ilości opadów. Przyjmuje się, że zawartość azotu mineralnego przed siewem kukurydzy zwykle waha się od 30 do 100 kg N/ha. Wyższe wartości dotyczą przede wszystkim stanowisk po przedplonach liściastych, które były uprawiane na dobrych stanowiskach, a także w przypadku, gdy kukurydzę uprawiamy na oborniku lub jesienią została zastosowana gnojowica. Natomiast niższe na przeciętnych stanowiskach po zbożach. Racjonalne nawożenie kukurydzy azotem, poza ustaleniem dawki, wymaga właściwego doboru nawozu oraz terminu jego zastosowania. Standardowo zaleca się stosowanie dawek dzielonych (Rysunek 5), tj. 50-70% dawki przedsiewnie (im gleba lżejsza tym mniej) i pozostałą część pogłównie, najpóźniej do fazy 3-6 liścia.
Nawożenie organiczne
Kukurydza w cyklu produkcyjnym bardzo efektywnie wykorzystuje składniki zawarte w nawozach organicznych (głównie obornika i gnojowicy), gdyż główny okres zapotrzebowania na azot i fosfor przypada na miesiące letnie – kiedy to warunki pogodowe (wilgotność, temperatura) sprzyjają szybkiej mineralizacji.
Zawartość składników pokarmowych w różnych nawozach organicznych zestawiono poniżej (Tabela 9).



Nawożenie magnezem i siarką
Przyjmuje się, że przed uprawą kukurydzy gleba powinna charakteryzować się średnią zasobnością gleby w przyswajalny magnez (Tabela 8).

![]() |
![]() |
Profilaktyczne stosowanie mikroelementów
Najważniejszym mikroelementem w uprawie kukurydzy jest cynk, następnie bor, a potem miedź, mangan i molibden.
W praktyce profilaktyczne nawożenie dotyczy przede wszystkim cynku i boru (gleby w Polsce są naturalnie ubogie w ten składnik). Cynk odgrywa zasadniczą rolę w przemianie materii, a także bierze czynny udział w różnych procesach enzymatycznych, syntezie białek i auksyn (reakcja systemu korzeniowego kukurydzy na stosowanie cynku – Fotografia 7).


Ochrona herbicydowa
Kukurydza pomimo tego, że jest rośliną intensywnej uprawy nie potrzebuje wielu zabiegów ochrony herbicydowej, ale bez takowej nie będzie plonować na satysfakcjonującym poziomie. Ogólne zasady chemicznego zwalczania chwastów w kukurydzy są proste i obejmują dwa podstawowe terminy: doglebowy i nalistny.
Na rynku istnieje wiele herbicydów do ochrony plantacji kukurydzy. Wybór preparatu (-ów) zależy głównie od zachwaszczenia plantacji, gatunkowego i ilościowego. Herbicydy stosowane przed wschodami są „bezpieczniejsze” dla roślin kukurydzy, a jedyne ryzyko związane z ich stosowaniem polega na wykonaniu zabiegu w odpowiednio wilgotną glebę. Termin stosowania herbicydów doglebowych to na ogół 1-2 dni po siewie lub 2-3 dni przed planowanymi wschodami oraz w zależności od selektywności herbicydu (patrz wskazania producenta), również po jej wschodach. Natomiast herbicydy stosowane powschodowo (nalistnie) charakteryzują się zazwyczaj szerszym spektrum zwalczanych chwastów w tym także szczególnie uciążliwych takich jak perz, ostrożeń, rdesty czy powój. Prowadzi się również badania z zastosowaniem tzw. dawek dzielonych. Polega to na zastosowaniu po połowie dawki w dwóch nieodległych terminach (np. w fazie BBCH 12 i 16). Gołębiowska w swoich badaniach wykazała najlepsze plonowanie kukurydzy po zastosowaniu dawek dzielonych, niezależnie od wariantu uprawowego (Gołębiowska, Kaus 2009). Przy wyborze preparatu należy stosować się do zaleceń producenta. Należy też upewnić się czy wybrane odmiany są tolerancyjne na substancję aktywną stosowanego preparatu. Uwaga ta dotyczy głównie herbicydów z grupy suflonylo-mocznikowych oraz cykloksydymu. W świetle obowiązującej ustawy o integrowanej ochronie ważne jest stosowanie pozachemicznych form ochrony plantacji przed chwastami jak np.: zmianowanie oraz uprawa.





Szkodniki
W niedługim czasie ochrona przed szkodnikami może zostać kolejnym kluczowym zabiegiem w uprawie kukurydzy. Straty powodowane pojawem szkodników, zwłaszcza w warunkach dobrego ich rozwoju, mogą powodować niekiedy konieczność likwidacji plantacji. Szkodniki, które mogą powodować największe straty opisano poniżej.
Omacnica prosowianka
Jest to motyl nocny o rozpiętości skrzydeł 25-30 mm. Przednie skrzydła w kolorze jasnobrązowym do brunatnego z dwiema falistymi przepaskami i ciemniejszym brzegiem. Szkodliwym stadium tego owada są dorastające do 25 mm gąsienice barwy cielistej z brązowymi plamkami na każdym segmencie oraz ciemną przepaską na grzbiecie.
Gąsienice zimują w resztkach pożniwnych lub w łodygach chwastów takich jak komosa, szarłat, rdest plamisty czy pokrzywa. Wiosną gąsienica przekształca się w poczwarkę. Stadium poczwarki trwa 2-3 tygodnie. Po tym czasie z poczwarek wylęgają się motyle.
Po kilku dniach samice rozpoczynają składanie jaj. Białe, okrągłe jaja, średnicy około 0,5 mm, ułożone są dachówkowato, w złożach po
20-30 sztuk. Złoża jaj widoczne jako białe tarczki. Gąsienice początkowo żywią się pyłkiem oraz wgryzają się do wnętrza osi wiechy. W wyniku żerowania mogą zniszczyć cały kłosek lub jego część, uniemożliwiając jego dalszy rozwój. Żerowanie w osi wiechy, a głównie u jej podstawy powoduje skrócenie jej pylenia i wcześniejsze zasychanie wiechy.

Po okresie żerowania na zewnątrz rośliny, gąsienice wgryzają się do łodygi, drążąc chodniki, lub do kolby, gdzie odżywiają się miękkimi ziarniakami i osadkami. Objawy żerowania najlepiej są widoczne pod koniec sierpnia w postaci otworów o średnicy 3-4 mm i wyrzuconych z nich białych trocin z odchodami, widocznych w kątach liści. Przez wygryzione otwory do łodygi i do kolby wnikają zarodniki grzybów i bakterii, powodując choroby i dalsze straty w plonach. Omacnica jest jedynym szkodnikiem kukurydzy, który uszkadza niemal wszystkie części nadziemne roślin.

![]() |
![]() |
![]() |
![]() |

Podstawowe znaczenie w walce ze szkodnikami ma płodozmian, który stosowany systematycznie pozwala ograniczyć występowanie: drutowców, pędraków, rolnic, omacnicy prosowianki, a zwłaszcza zachodniej stonki kukurydzianej.
Ważne jest również optymalne nawożenie zwłaszcza azotem, którego nadmiar sprzyja opanowaniu roślin przez mszyce i omacnicę prosowiankę. Kluczowe jest także ograniczanie zachwaszczenia, gdyż na niektórych gatunkach mogą wstępnie rozwijać się te szkodniki. W celu ograniczenia żerowania gatunków występujących do końca okresu wegetacji wskazanym byłoby terminowe zebranie plonu, co pozwoli ograniczyć straty w wysokości, a zwłaszcza jakości plonów ziarna. Na plantacjach kukurydzy możliwe jest również zastosowanie metody biologicznej, która polega na zwalczaniu jaj omacnicy prosowianki (a pośrednio także rolnic, piętnówek i słonecznicy orężówki) za pomocą pasożyta zwanego kruszynkiem (Trichogramma spp.). Metody niechemiczne nie są zawsze w stanie skutecznie ograniczyć liczebności i szkodliwości najważniejszych agrofagów kukurydzy, stąd też często zachodzi konieczność stosowania chemicznej ochrony. W celu wykrycia obecności szkodników na plantacji kukurydzy konieczne jest prowadzenie systematycznych obserwacji zasiewu od siewu aż po zbiór plonu. Metoda chemicznego ograniczania najważniejszych szkodników kukurydzy obejmuje zastosowanie zarówno insektycydowych zapraw nasiennych, jak również preparatów aplikowanych nalistnie.
Choroby
Każda choroba kukurydzy występująca w dużym nasileniu może spowodować zniszczenie plantacji jak również znaczne straty w wielkości plonu i wymierne pogorszenie jego jakości
Dotychczas jedyną formą walki z chorobami kukurydzy były zaprawy nasienne oraz metody agrotechniczne, w roku 2014 w rejestracji pojawił się pierwszy środek do zwalczania nalistnego takich chorób jak fuzariozy, żółta plamistość liści i rdza kukurydzy, w składzie którego znaleźć możemy dwie substancje aktywne: epoksykonazol i piraklostrobine. Zgnilizna korzeni i zgorzel podstawy łodygi (sprawca: grzyby rodzaju Fusarium) Choroba potocznie nazywana jest fuzariozą łodyg. Jest to aktualnie jedna z najgroźniejszych chorób kukurydzy w Polsce. Pierwotnym źródłem infekcji są zarodniki znajdujące się w glebie, na resztkach pożniwnych, jak również przenoszone przez wiatr lub wodę. Choroba często rozwija się w następstwie wcześniejszego porażenia roślin przez zgorzel siewek lub też w wyniku niezależnych infekcji, którym sprzyjają uszkodzenia powodowane przez szkodniki, a w szczególności przez omacnicę prosowiankę. Pierwsze objawy chorobowe widoczne są w lipcu w postaci więdnących i zasychających od dołu ku górze blaszek liściowych. Z czasem całe rośliny stają się chlorotyczne i osłabione we wzroście. W warunkach ciepłej i wilgotnej pogody szybko następuje gnicie tkanek wewnątrz łodygi. Porażone tkanki wewnątrz łodyg zmieniają barwę w zależności od gatunku grzyba, jaki je opanował zwykle na kolor czerwonawy lub łososiowy. Kolby porażonych roślin charakterystycznie zwieszają się w dół, jakby były podgryzione u nasady. Sprawcy zgnilizny korzeni i zgorzeli podstawy łodygi obok bezpośredniego wpływu na wysokość plonu ziarna posiadają zdolność do wytwarzania mikotoksyn.![]() |
![]() |
![]() |
![]() |
![]() |
![]() |
Zbiór na ziarno
Zbiór kukurydzy uprawianej na ziarno jest możliwy do przeprowadzenia po osiągnięciu przez ziarno dojrzałości fizjologicznej. Dojrzałość fizjologiczna odpowiada wilgotności ziarna w granicach 40-38% i przejawia się pojawieniem tzw. „czarnego punktu” przy zarodku – u nasady ziarniaka. Osiągnięcie przez ziarno dojrzałości fizjologicznej wyznacza jedynie początek terminu, kiedy zbiór kukurydzy na ziarno jest możliwy.



Zbiór na kiszonkę
W zależności od tego jaką paszę chcemy uzyskać i dla jakich zwierząt, powinniśmy zachować właściwy termin zbioru kukurydzy, gdyż wpływa on istotnie na jakość pozyskanej paszy. Termin zbioru związany jest z fazą rozwojową rośliny.
Zbiór kukurydzy na kiszonkę z całych roślin powinniśmy wykonać w dojrzałości woskowej ziarna, przy zawartości suchej masy w całych roślinach na poziomie od 30 do 35%. Właściwą zawartość suchej masy pomoże określić poniższy schemat.

